Монгол дээл илүү дутуу эд ангигүй, нягт сайтар бодож боловсруулсан хийцтэй

Манай оронд нутагладаг хориод ястны дээл нь 400 орчим, гутал нь хориод, бүс нь арав орчим төрөл байдаг. Жишээ нь

Монголд амьдардаг халх, буриад, дарьганга, ойрд зэрэг олон ястны хувцас дотроо ялгарах бөгөөд эдгээрээс хүүхэд эрэгтэйчүүдийнх хоорондоо төстэй, харин эмэгтэйчүүдийнх нэлээд ялгаатай болно. Монгол дээл илүү дутуу эд ангигүй, нягт сайтар бодож боловсруулсан хийцтэй тул сайн үйлчин эсгэсний дараа өөдөс бараг үлддэггүй, эгэл атлаа нарийн эсгүүр хийцтэй аж.

80-90 см өргөнтэй нарийн энтэй торгоор дээл оёход хүний өндөр намаас хамааран 4-6 метр торго орно. Дугуй хээтэй торгоны хээг нийлүүлдэг тул арай илүү орно. Зуны улиралд дан дээл, давхар тэрлэг, хавар намарт хөвөнтэй дээл, хурган дотортой дээл өмсдөг. Өвөл үзүүрсэг буюу цувцаа өмсөнө. Монголын өвөл -20-40 хэм хүртэл хүйтэрдэг ба өвлийн ийм хүйтэнд алс хол явах, адуу манах, хээр хоноход үстэй дээл дээрээ дах давхарладаг.

Дахыг сэрх, аргаль, янгир, чоно, нохойн арьсаар үсийг гадагш харуулан хийдэг. Дахны энгэр зөрөхгүй, ар хормойдоо урт оноотой, морь унаж явахад тохирсон байдаг. Монгол гутал морь унаж, дөрөө жийн давхихад тохиромжтойгоор тооцоолон хийгдсэн тул суурь сайтай, маш бөх бат, хөлөнд түшигтэй тул орчин цагт хөдөөгийн малчид, үндэсний бөхийн өмсгөлд яг хуучин хэв шинжээрээ хадгалагдан үлдсэн. Монгол гутал дугуй улт, ээтэн, явуут ээтэн, гэж үндсэн гурван янз байна. Ул, түрий, зулаг, зуузай, хавчаар гэсэн үндсэн монгол гутлын эсгүүр бүтнэ.

Гутлын түрий, зулгийг үхэр адууны боловсруулсан булигаар ширээр эсгэн, төмөр буюу модон хэвээр дарж хээ угалз гаргана Монгол гутлын дотор даавуу ширмэл буюу эсгий ширмэл оймс өмсөнө. оймсны хараанд мөн хээ угалз тавина. Өвлийн дүн хүйтэнд гутлын гадуур дэгтий өмсдөг. Дэгтий оймс хэлбэртэй, эдэлгээ даах сайн чанарын ангийн арьсаар хийдэг. Монголд малгай, бүс тухайн хүний нийгмийн байр байдал заадаг гол үзүүлэлт байсан тул ихээхэн ач холбогдол өгч иржээ.

"Омгийн байгуулалттай байх үед шувууны өрөвлөг өдийг ахлагчийн малгайд хадан ялгадаг эртний монголын заншил отог жинсний эхийг тавьсан Монгол малгайн хэлбэр хөгжлийг ажвал эрт цагт пүмбэгэр өндөр оройтой байснаа гозгор нарийхан болж, намсан намссаар мээмэн оройт гэх маш нам оройтой болж эцэст нь лоовуузан дээр буужээ.

Одоо зуны болон чихтэй тоорцог, лоовууз юүдэн зэрэг үндэсний малгайг хэрэглэсээр байна. Европыхон малгайгаа тайлж хүндэтгэл үзүүлдэг бол монголчууд малгай, бүстэйгээ хүнтэй мэндэлж золгохыг хүндэтгэлд тооцно.
http://www.olloo.mn/modules.php?name=News&file=article&sid=1198350

Ардын багш, Доктор, Профессор Ш.Шагдар: Монгол орон жуулчдын сонирхлыг татдагийн учир юу вэ?

Монгол орон бол Төв Азийн их цөл, Сибирийн их хөвч тайга хоёрын бие биеэндээ уусан шингэх торгон зааг газарт оршдог учраас байгалийн эрс тэс онцлог бүрдсэн үзэсгэлэнт газар элбэгтэй болсоноос гадна хүн таруу суурьшдаг учраас байгалийн онгон төрх нь хэвээрээ хадгалагдан үлдсэн дэлхийн цөөн орны нэг юм. Үүнд:

Монголын өмнөд хэсгийн говь цөл нутаг, Дорнод хэсгийн хээр тал нутаг, Алтай, Хэнтий, Хангай, Хөвсгөлийн уулсын их тайга эдгээр болно. Хүний аж ахуйн үйл ажиллагаанд өртөөгүй онгоноороо байгаа байгалийн эдгээр гурван төрх байдлыг монгол оронд үзэж болно. Уулын хурдан урсгалт болор тунгалаг гол горхи, рашаан усны амт, цэлмэг тэнгэрийн гайхам, хөх цэнхэр өнгө, уул тал хээрийн агь ганганы анхилуун үнэр, цэн тогоруу, хун, галуу зэрэг түмэн зүйлийн шувуудын шуугиан чимээ, давхиад давхиад барагдахгүй их уул тал, энэ бүхэн мэдрэхүйн таван эрхтэнд нөлөөлөх Монголын байгалийн үнэн төрх болой.

Монгол орон бол тэр аяараа байгалийн музей билээ. Өөр хаана ч үзэж чадахгүй газарзүйн өвөрмөц тогтоцыг, Үлэг гүрвэлийн олборыг та Монголд үзнэ. Монгол орон тэр аяараа амьтан ургамлын хүрээлэн билээ. Дэлхийд өөр газар үзэхгүй ховор ургамал, амьтан, жигүүртэн шувуудыг та Монголд үзнэ. Монголын хээр тал, говь цөлд өдөр нь тарвага, зээр, гөрөөс тоолж, шөнө нь тунгалаг цэнхэр тэнгэрт нь од тоолж болно. Товчоор хэлбэл Монгол орны байгалийн онгон зэрлэг нөхцөл байдал нь хүмүүсийн сонирхлыг ихэд татдаг юм. Энэ бол Монголд жуулчид ирдэгийн нэгдүгээр шалтгаан, учир холбогдол болно.

Монгол орон тэр аяараа түүхийн музей билээ. Түүх соёлын дурсгалт зүйл тааралдахгүй зам Монголд байхгүй. Гадаад дотоодын хүмүүсийн сонирхлыг ихэд татдаг 2-р шалтгаан учир холбогдол орших Монголын түүх соёлын дурсгалыг хоёр зүйлээр товч авч үзэж болох юм. Юу гэвэл 1-рт хүн үүсэн бий болсон цагаас хойших бараг бүхий л нийгмийн түүх соёлын дурсгал Монгол оронд бий. 2-рт Монгол орон бол 13-р зуунд тухайн үедээ нээгдээд байсан  Дэлхийн хуурай газрын тэн хагасыг байлдан дагуулж эзэлж байсан эзэн Чингисийн өлгий нутаг билээ. Эзэн Чингисийн өлгий нутгийг үзэхсэн гэж гадаадынхан их сонирхдог юм.

Монгол орон бол бэлчээрийн мал аж ахуйн орон билээ. Мянга мянгаараа сүрэглэн багширах мал сүрэг бол танд үзүүлэх гэж цуглуулсан хураасан сүрэг биш, байгаа нь л энэ. Бэлчээрийн мал аж ахуй эрхлэн амьдардаг Монгол түмний ёс заншил, амьдрал ахуйтай та танилцах болно. Энэ бол гадаад хүмүүсийн Монголд ирэхсэн гэж хүсдэг сонирхлыг нь татах 3 дах шалтгаан болно.

Монгол хүний зочломтгой чанарыг та мэдрэх болно.

Монголчууд таныг найр тавин хүндэтгэн угтах болно.

Монголчууд таныг ерөөл өргөн үдэх болно.

Энэ бүхэн бол Монголын гайхамшгийн зөвхөн нэг хэсэг, та Монголоор аялахдаа биеэрээ мэдрэх учраас олон юм ярих нь илүүц зүйл болох юмаа.

Нэмж хэлэх зүйл нь:

Манай хөтөчүүд гадаад хэлээр гадаадын их гологдохгүй боловч гологдох хэдэн зүйлийг зориуд хэлье.

1-рт: Гадаадын жуулчид Монголын том масштабын газрын зураг бариад явдаг, манай хөтөчүүд газраа мэдэхгүй, газрын зураг ч үгүй, зургаа ашиглаж ч чадахгүй байдаг. Товчоор хэлэхэд газрын зурагны мэдлэг, Монголын газарзүйн мэдлэг дутмаг байна.

2-рт: Манай орон бол чулуун зэвсгийн үеэс хойшхи хүний, улс орны түүхийн дурсгал ихтэй орон. Энэ талын мэдлэг манай хөтчүүдэд үнэхээр үгүйлэгдэж байна.

3-рт: Гадаадын жуулчид манай нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэн амьдрах ард түмний амьдрал, амьдрах арга ухаан, ёс заншлыг их сонирхдог. Дэлхий дээр нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлдэг өөр улс орон бараг байхгүй цөөн. Гэтэл манай хөтөчүүд малчин ардын амьдрал мэдэх байтугай, морь тэмээ унаж чадахгүй, морь малтай харьцаж чадахгүй байна. Ийм байж болохгүй.

Сэлэнгэ аймаг Алтанбулаг сум Гүн нуураар аялсан зургууд

Монголын хөх толбын тухай

Шинээр төрсөн хүүхдийн биеэн дээр байх хөх толбыг дэлхийн эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны хэлэнд “Mongolian Blue Spot” гэж нэрлэсэн байдаг.

Хүүхэд төрсөн цагаас өгзөг болон биеийн аль нэг хэсэгт хөх өнгийн толбо байдаг бөгөөд энэ толбо нь 3-10 жилийн дотор арилж алга болдог. Үүнийг Монголчууд хөх толбо гэж нэрлэдэг. Энэхүү хөх толбо нь Монгол, Ази гаралтай хүүхдүүдэд элбэг тохиолддог бөгөөд эрдэмтдийн судалгаагаар ОХУ-ын Буриад, Тува, Халимагийн иргэд, Монгол Улсын иргэд, Хятад улс дахь өвөр монгол иргэд, Шинжан, Казакстан дахь Дөрвөн Ойрадын иргэд, Солонгос, Манж нутаг, Афганистан, Унгар зэрэг улсын зарим хүмүүст, Америкийн Индиануудад энэхүү хөх толбо байдаг гэнэ.

Хөх толбыг 3 ангилах ба жирийн хөх толбо нь голцуу өгзөг, нуруун дээр байдаг. Энэ нь ойролцоогоор 10 жилийн дотор арилдаг. Харин гүн хөх толбо нь гар орчим байж, залуу нас хүртэл арилахгүй байж болно.Бага зэргийн толбо нь бусад газар байрладаг бөгөөд хэдхэн жилийн дотор арилдаг байна. Үнэндээ энэхүү хөх толбо нь арилан алга болж байгаа бус бидний цусанд шингэж, бие махбодиор тарж эрч хүч, эр зориг, оюун ухааны эрчим хүч энерги болдог байна.

Барууны орнуудад хүүхэд төрөхөд “Mongolian Blue Spot” буюу хөх толбо байвал төрсний гэрчилгээн дээр заавал тэмдэглүүлдэг гэнэ.Учир нь энэ нь ямарваа нэгэн өвчин, хорт зүйл биш гэдгийг баталж байгаа юм. Зарим хүмүүс мэдлэг дутмагаас болж эдгээр хүүхдүүдийн бие дээрх толбуудийг хүч хэргэлсний үр дагавар гэж андуурч хуулийн байгуулгуудад шалгуулж байсанаас үүдэн ийм арга хэмжээ авдаг болжээ. Тиймээс шинээр төрсөн хүүхэд хөх толботой байвал Монгол удмынх байна гэж хэлэх явдал Ази төдийгүй зүүн Европийн Унгар, Болгар зэрэг улсуудад элбэг юм.

Европоос гаралтай цагаан арьстнуудын дунд 1-10% тохиолддогийг төв Азийн нүүдэлчдийн байлдан дагуулалттай холбон авч үздэг бөгөөд үүний нотолгоо нь төв Азиас гаралтай Унгарчуудын 22,6%-д хөх толбо байдаг дээр үндэслэгддэг байна. Бүр эртний Монголчуудын нуруу нь нилэнхүйдээ хөх байсан ба үүнийгээ тэнгэрийн тамга, өөрсдийгөө тэнгэрийн үр сад гэж нэрлэдэг байсан гэдэг. Тэгвэл йогын ухаанд энергийн хүрд болох 7 чакра нь хүний нурууны дагуу байрладаг бөгөөд олон уулзвар буюу аарцагт кундали оршдог. Кундали нь идэвхитэй буюу хүчтэй бол нуруун дагуу аураг дамжин өгсөж ертөнцийн хүч/дээд тэнгэр , энергийн эх/ – тэй холбогддог тухай өгүүлсэн байдаг. Монголчуудын хөх толбо яг хондлой дээр байдаг байсан нь маш их сонирхол татаж байгаа юм. Магадгүй бид үнэхээр тэнгэрийн ард түмэн ч юм билүү. Сүүлийн үед дэлхийг шуугиулаад байгаа индиго хүүхдүүд хөх ауратай байдаг. Их зөнч нар тэнгэрээс Чингисийн хөх цэрэг бууж ирж даян дэлхийг амаржуулна хэмээн өгүүлсэн нь Монголын дахин хүчирхэгжилтийн үе ирэхийг зөгнөсөн байж мэдэх юм.

Ер нь яагаад Монголчууд хөх толботой төрдөг учрыг эртнээс судалж учир зүйг нь тайлахыг хичээж ирсэн боловч тодорхой үр дүнд хараахан хүрээгvй байгаа. Гэхдээ учир шалтгааныг нь мэдэхгүй ч гэлээ Монголчууд хүүхэд нь хөх толботой төрөхөд баярлан хүлээж авдаг билээ.

АЖ, ТӨРИЙН ШАГНАЛТ Б.НОРОВСАМБУУ: УЛСЫНХАА ТӨЛӨӨ ХУВИЙН АМЬДРАЛАА ЗОЛИОСЛОЖ ЯВСАН Ч ХАРАМСДАГГҮЙ

-Та сүүлийн хэдэн жил эх орноосоо алс хол сууж байгаад ирлээ. Нутагтаа ирэхэд сэтгэл сэргээд сайхан байгаа биз дээ? Энэ хугацаанд ямар орнуудаар тоглолт хийв. Явсан газрынхаа сонин сайхнаас хуучлахгүй юу?  - Би 4 жил 8 сар Канадын Олон улсын “Нарны цирк”-т ажиллаад ирлээ. Гэрээ маань дуусаад бүр мөсөн ирсэн. Нисэх дээр ирээд цээж дүүрэн амьсгалах мөчийг олон удаа үзсэн ч ийм ихээр догдолж байсангүй. Нас яваад ирэхээр өөрийн эрхгүй нутгаа гэдэг үнэ юм билээ. Тэнд юугаар ч дутахгүй маш гоё орчинд байсан ч нөгөө л нэг хуйсагнасан салхитай Монгол минь зүүдэнд уяатай байлаа. Канадад бид   хоёр унтлагын өрөөтэй тохилог байранд амьдардаг байсан. Өдрийн 3 хоолтой, амралтын өдрүүдээр өөрсдөө хоолоо хийгээд идчихнэ Тоглолтын үед машинаар хүргэнэ хангамж   үнэхээр сайтай. Олон орны циркчид гэр бүлээрээ голдуу ажилладаг болохоор хүүхдүүд нь хамт байдаг. Тэнд ажиллаж байгаа ОУ-ын циркчдийн хүүхдүүд, циркчин хүүхдүүдийг сургуульд үнэгүй сургадаг болохоор 2 шавь маань 6-р сард хичээлээ дуусгаад араас ирнэ дээ. Одоо энэ цирк маань насанд хүрсэн гэр бүлгүй хүмүүсийг ажиллуулах өндөр шаардлага тавьж байгаа.   Хар багаасаа л бусдын нүдэн дээр гарч олон газраар явлаа. Гадаадад их явахаар хүн дэндүү эх оронч үзэлтэй болчихдог юм билээ. Тэр үед сая зургаан зуун мянган хүний нэрийн өмнөөс гээд л шүдээ зуугаад л зүтгэдэг байсан. Нэг үе хөрөнгө мөнгөний гачаалаас болоод би олон оронд ганцаараа ширээгээ чирээд явдаг байсан. Тэр үед улс маань бололцоотой байсан бол миний ачааг зөөх нэг хүн дагуулаад явуулах л байсан байх. Манай цөөнгүй нугараачид Америк, Англи, Франц, Герман, Швецарь гээд олон оронд Монгол гэсэн нэрийг дуурсгаж явна даа.

Чингис хаан ба дэлхийн 7 жанжин

Улс  орон  бүхэнд  андахгүй болсон алдартай жанжин олон байдгаас дэлхий  нийтээрээ  заримыг нь  илүүд  онцолдог  бөлгөө.

     

Чингис  хаан бол тэднээс огт дутуугүй  харин ч  илүү,  цэргийн  урлагийн  түүхэнд  хувь нэмрээ оруулсан нэрт  жанжин  байлаа.

 Ж.Неру  шоронгоос  охин Индираадаа түүхийн хичээл  зааж  бичсэн цуврал захидалдаа <<Түүний (Чингисийн) дэргэд  Их  Александр,  Цезарь  хоёр  юу ч  биш>> гэжээ.

Дэлхийн  нэрт  жанжингууд  эцэг  хаадаас өвлөж , эсвэл  эрх тушаал  ахихын  хэрээр  их  цэрэг  захирч  авъяас нь тодорсон байдаг. Македоны Александр эцгийнхээ  байгуулсан  их  армийг  20  насандаа захирч  13 жилийн турш  дэлхийг  анх  байлдан  дагуулав. Ромын  Гай  Юлий Цезарь, Францын Наполеон, Шведын XII Карл бүгд аян дайнд туршлагажсан   арми   гардан  авч,  албан  тушаал,  эрх  мэдэл  ахихын  хэрээр  алдаршиж цооров.  Харин Чингис  хаан Боорчи, Зэлмэ зэрэг нөхөд,  дүү нар, хэдхэн өтгөс боолоос бүрдсэн багахан хүрээнээс улс төр,  цэрэг  дайны бэрх   зам туулж дэлхийг цочоосон хүчирхэг  их  цэрэг (арми) байгуулсан.   Энэ байнгын  цэрэг нь  Монголын   нэгдсэн төр, улсыг  байгуулан  мандуулахад  тулгуур  хүч болж,  нэг ч  ялагдал хүлээгээгүй онцлогтой. Чингис  хаан  шилмэл  цомхон  цэргийнхээ  хувийн бэлтгэл,  сэтгэл  санааны  байдал,  зэвсэглэл,  алба  хаах   журамд онцгой анхаарч, гаргууд сургаж, байлдах чадвар сайтай байлгаж чадсанаараа  цэргийн  том  зүтгэлтэн, авъяаслаг зохион  байгуулагч  болжээ.  Хишигтэн,  торгон цэргийн   харъяат  мянгат нь  тэдгээрийн  уналга зэвсэг,  хүнсийг  алба хаах хугацаанд нь даах зарлигтай байв. Энэ нь ардууд  цэргээ  дутагдсан  зүйлээр  хангаад  зогсохгүй, цэргийн албанд  бүх  талаар  анхаарах   холбоо  болсон  аж.

 

Македоны Александр

/МЭӨ 356-323/

Филипп хааны хүү, Аристотелийн шавь, МЭӨ 336 онд Македоны  хаан  суухдаа  20 настай байв.

Ганнибал

/ МЭӨ 246-183/

 26 настайдаа  Испанийн цэргийн  жанжинаар  сонгогдож  Ромтой байлдаж  явсан  цэргийн  жанжин төдийгүй  эрдэм  баялаг  төгс  төрийн  зүтгэлтэн.

 Ер нь  алдарт  жанжингуудын авъяас билиг  залуугаасаа  тодорч шалгарчээ.  Наполеон их  бууг  байлдаанд  ашиглахдаа  галын  маневрыг  тухай  бүр  шилжүүлэх   тактикийг  сайтар  боловсруулж  24  насандаа  бригадын  генерал болсон. Чингис 27 насандаа хамаг Монголын  хаан  болж  түүхийн тавцанд  гарч   иржээ.  Монголыг  нэгтгэх   сүүлчийн  байлдаан  Найманыг дарсан  тулалдааны   өмнө   дахин   цэргээ   зохион   байгуулж   << чэрби >>  томилон, төмөр морьт цэрэг бий болгож, << явахдаа харгана  мэт  нягт, байрлахдаа  нуур  мэт  нягт, байлдахдаа  цүүц  мэт  хурц >> чанарыг олгож эхлэв.

 Гай Юлий Цезарь 

/МЭӨ 102 эсвэл 100-44/

Эртний  Римийн  улс төрийн зүтгэлтэн,   цэргийн жанжин, зохиолч,  Ромын  хэмжээгүй  эрхт хаан  эзэн  байв.

 

      Чухам  энэ  үеэс  Монгол  цэргийн  аян  дайны стратеги  ( сөрөг  хүчний эвсэл, холбоо бүрэлдэж болох,  эсэх, холын  аянд  цэргийн  хүнс,  агт   морьдын  өвс  бэлчээрийг  таслахгүй хангах нөхцөл, мянгат, түмтийн шуурхай холбоо барьж, харилцан туслах боломж, дайсны гол хүчний бүлэглэлийг нэгдэхээс  өмнө  хэсэгчлэн  цохих  сөрөг  маневр,  дайсны  цэргийн  байлдах  чадвар, зэвсэглэлийн байдал, байлдаанд  цаг  агаар,  зам харилцаа, морьдын тарга хүч хэрхэн  нөлөөлөх байдлыг харгалзан байлдаан  хийх  олон аргыг тухайн нөхцөлд тохируулан  зөв  сонгох,  тэгэхдээ гэнэтийн  ажиллагааг  голчлох  баримтлал  тов  тодорхой  боловсрон  бүрэлджээ. Үүнд  Чингис  хааны  байлдааны  туршлага, тогтоосон  зарлиг, журам гол  үүрэг  гүйцэтгэсэн.  Хэдийгээр   Наполеонд   алдартай   маршал, генерал олон  байсан ч тэд  голдуу  түүний  хамт тулалдаж явснаас бие  дааж томоохон  аян  дайныг  тэргүүлж, улс орныг байлдан дагуулсан удаагүй. Тэр  том  тулалдаанд  дуртай,  ганц цохилтоор бүхэл бүтэн арми, улсыг буулгаж авахыг эрмэлздэгтэй, энэ нь холбоотой  байж магадгүй. Харин Чингис хаан олон гарамгай жанжин сонгож  сургаж,  тодруулсан. Тэдний зарим нь алс тив туулан асар олон  цэрэг  бүхий  улс  орныг  дагуулж  атар  газар анхны шан татсан мэт түүхийн хуудаснаа мөрөө дуурайтал  үлдээж  байлаа. Орост  ялагдсаны нь  дараа  Наполеоныг  бүрмөсөн  сүйрэлд  оруулсан  хүн  бол  түүний маршал Нэй юм. Ватерлоод  цагаа  олж туслахаар ирсэн  Пруссийн  маршал  Блюхерын  гялалзсан  маршийн  хүчинд  Лорд  Веллингтон  ялалт  байгуулаагүй. Англи, Бельгичүүд өвөр  эгнээгээ санаатайгаар  100  алхам  ухраасанд  маршал Нэй гэнэдэж морин цэргээ  явган  цэргийн  дэмжлэггүй   давшилтад  оруулсан нь Наполеон сүүлчийн  хариуцлагатай тулалдаанд ялагдах нэг шалтгаан  болов. Ром  Карфаген  хоёрын 3 удаагийн Пунийн дайнд  Карфагений  нэрт   жанжин  Ганнибал  эх  орон  ар талаасаа далай тэнгисээр  алслагдсан  мөртлөө Ромчуудыг ялсаар явлаа. Байлдаанд заант  цэрэг, тэр ч байтугай сургагдсан арсланг  ашиглан  дайснаа дарж явсан хэрнээ 15 жилийн турш  дийлээд байсан   нөгөөх ромчууддаа  нэгэнтээ сүрхий цохиулаад дахин тэмцэх тэнхэлгүй  болжээ.  Аугаа  их Аристотелийн шавь, ердөө 33 насласан Македоны Александр Перс, Ахменидынхны  улсыг  мохоож,  Инд  мөрөн хүрсэн их  эзэнт  гүрэнг  зэвсгээр  байгуулсан ч  эх  орноосоо  алс дайтсаар үхмэгц  улс нь  задарч  унажээ.  Түүний  нэрнээс  өөр  юм  үлдсэнгүй. Чингис хааны  төр  улс нь  түүний  дараа ч  хүчирхэгжиж, зөвхөн  газар  нутгийн  хувьд   гэхэд  2  дахин   тэлсэн   түүхтэй .

 

II Фридрих

/ 1712-1786/

1740 онд Пруссийн эзэн хаанд өргөмжлөгдсөн. Түүнийг хаан ширээнд байх үед Пруссийн газар нутаг  бараг  2  дахин  нэмэгджээ.

Египетээс  Бага  Азид  маш  шуурхай  хүрч  Ромын  эзэнт гүрнийг эсэргүүцсэн бослогыг дараад сенатад << Вена, видивичи (ирлээ, үзлээ, яллаа)>> гэсэн  3   үгтэй  алдарт  мэдээг  өгч  байсан  Ю.Цезарь  бас сайн зохиолч  байлаа. Сенатад  аян  дайныхаа  тухай  дэлгэрэнгүй  тайлганасан  <<Галлид  хийсэн  аян  дайн>> хэмээх  бичиг нь зохиол  мэт  байдаг  аж.  Гэвч  түүний  улс  төрийн байр суурь ганхан,  армид  дэмжлэг  алдаж  төв талбайдаа хуйвалдагчдад хутгалуулж  үхжээ. Тэр Юлийн он тооллыг  бүрдүүлсэн  бөгөөд  уг  тооллоор   бол  Чингис 1162 оны 5 дугаар сарын 31-нд  төржээ.  Наполеон ч  үзэн яддаг Англичууддаа олзлогдож, Ариун Еленагийн аралд  цөлөгдөн  далайн  да валгаанд  чулуу  долоолгон шидэж  гунигтайяа  суусаар  нас  барав. Ганибал ч  мөхөж  доройтсоор  эцэсдээ  хор  идэж  үхэв.  Чингис  хаан  дээрх жанжингуудтай адил тааруухан  төгсгөл  үзээгүй.  Эр цэргийн ёсоор дайны талбарт өштөн Тангадыг  дагуулах  дайныг  тэргүүлж  яваад   таалал төгссөн.  Чингис  хүч  мөхөс   дайсныг  тамы нь  цайтал  дарангуйлж  сөнөөдөггүй.  Дагаар  орвол дайнаа  хэзээ ч зогсооход  бэлэн  байсан. Энэ  бо л цэрэг,  армиа  хайрлах жанжин  хүний  мөс  юм. XII Карл  ялагдашгүй армиа  Оросын  Полтав  хэмээх  газар бүт цохиулаад Шведийн олон нийтийн хилэнгээс дайжиж  Туркийн  Султаны  дэргэд  толгой  хоргодож, 36  насандаа  Норвегид  дайтаж  яваад  амь  үрэгдсэн  юм.  Тэр  Шведийг  хүчирхэг  гүрэн  болохыг  тулд  тэмцэж,  улсдаа ч  шинэчлэлт   нэлээд  хийсэн.

 

XII Карл/ 1682-1718 /

1697 онд Шведийн хаан болсон. Орос  Польшийн эсрэг  олонтаа  дайтаж  байв.

Алдарт  ван, нэрт жанжинаасаа хойш Швед аян дайнд оролцохоо татаж,  улмаар  төвийг  сахисан  улс болсоор эдүгээ хүрчээ. Александр, Цезарь, Наполеон нар алдар нэр, асар их эрх тушаалд дурлаж түүнийхээ төлөө  харгислаж  хэрцгийлж  байв.  Тиймээс  өөртэйгээ  эн  зэрэгцсэн улс төр, цэргийн  зүтгэлтэнд  дургүйцэж  дайн  байлдаанаар  заналхийлдэг  байлаа. Чингис  хаан  шинэ  залуу  Монгол улсыг дэлхийн бусад том гүрнүүдээр хүлээн зөвшөөрүүлэх, улсынхаа  тусгаар  байдлыг  гадаад , дотоодод  бататгахын  тулд  аргагүй  дайтсан. 1189-1204  оны хооронд 15 том  тулалдаанд  ялж   алдарт  жанжин  болон  тодров.  Умард Хятад, Тангад, Их Хорезм, Иран, Энэтхэгийн  зарим  хэсэг,  Зүүн  Халифатыг мохоож  олон  хаан,  ханжинг  буулган  авчээ.  Түүний  байлдах, ялах  урлаг  бусдад  сургамж, туршлага болсон. Оросын жанжин А.Суворов капралаас генералиссимус  болтлоо  алба хаахдаа нэг ч ялагдал үзээгүй. Рымникт Туркийн 5  дахин  илүү цэргийг санаандгүй газраас цөөн хүчээр гэнэт уулгалан довтолдог Монгол цэргийн аргаар цочирдуулан ялж, гүн цол шагнуулж  байлаа.  Суворовын  ялалтууд  Монгол цэргийн ялалттай их төстэй. Тэр Турк, Францын цэрэгтэй халз тулалдсан нь олон мөртлөө Крымийн татаруудад улс төр, дипломатын аргыг голлосон. Лав Монгол, татаарын  морин  цэргийн  байлдааны  тактикийг  сайн  судалсан  хүн байсан  биз ээ.

 Наполеон Бонапарт

 / 1769-1821 /

1804-1814 он, 1815 оны 3-6 сард Францын эзэн хаан  байв

   

Оросын цэргийн урлагийг үндэслэгчийн нэг. Генералиссимус. Цэргийн онолын  хэд  хэдэн ном бичжээ.

Тиймээс тулалдаанд шийдвэрлэх эгзэгтэй  үүргийг  Оросын Казак, Халимагуудад өгөх дуртай байсан болов уу?! Суворов орос цэрэгт тэсвэр хатуужил олгох, эцсээ хүртэл тулалддаг зориг суулгахад их нөлөө үзүүлсэн. II Фридрих  Пруссийн нутгийг 2  дахин  тэлж,  их  ялалт   байгуулж байхдаа ч  оросын  армитай  базаахгүй  тулалдаж  байв.  Тэгээд  тэр үү, << орос  цэргийг  эхэлж  буудаад,  дараа нь  жадлаж,  эцэст нь  гараараа түлхэхгүй  бол  унахгуй>>  гэж  Суворовынхны   тухай   хэлсэн   гэдэг. 

Суворов  нэн  зориг  тэсвэртэй, багадаа сул биеэ чийрэгжүүлэх гэж борооноор  морьтой  давхидаг  байв. Өндөр  настай хойноо Туркуудтай дайтаж  яваад  хүзүүндээ  шархдаж,  асартаа  хүргүүлээд эмч ирэхэд хиатайгаа  шатар тоглож байсан удаатай. Гайхамшигт жанжин бүтэлгүй явдлаа мартах  гэж  тэгсэн байж  магадгүй. Тэр  мөн л  хүндэтгэл,  өргөмжлөл  үзэхгүй  нас  нөгчсөн  юм. 

Ерөөс алдарт жанжнууд дотор өмөрмөц  зан  ааштай  хүн   цөөнгүй  байсан. Карл  байлдаанд  цэрэг  шинель, өмсч сахлаа хусдаггүй, Наполеон дандаа хөх шинель, гурвалжин малгай  өмсдөг,  тулалдааны ид үед <<Муу  мэдээ  ирэхгүй  бол  бүү сэрээ>> гэж тушаагаад унтаад өгдөг байжээ. Их Александр дуулгандаа адууны  сүүл 2  салаалж  сагсайлгадаг  үүнээсээ  <<хоёр эвэрт>> гэдэг хочтой  болжээ.  Монголчууд ч  түүнийг Сулхарнай буюу хоёр эвэрт гэж домог  үлгэртээ  оруулжээ.  Дундад  зуунд  жанжин  байлдаанд  байраа  зөв сонгох их үүрэгтэй. Чингис  хаан  байлдааныг  бүхэлд нь  удирдахуйц  байрлал  эзэлдэг  байв.  Харин  дохио  өгмөгц цэргүүд анхны байрлалдаа эргэж ирэх зарлиг гаргасан. Зарлигийг  зөрчвөл  цаазаар  авдаг байв. Байлдааны  үед эхний байрлалдаа эргэж  ирэх нь хүчээ дахин бүлэглэх, дайсны гол цохилтыг сарниулах, хамгийн гол нь цэрэг удирдлагагүй болж, уймж сандрах, байлдаанаас овтойгоор сугарч гаралгүй ум хумгүй зугатахаас сэргийлсэн хэрэг байв. Магадгүй энэ зарлигийн хүчээр  Монгол олон ялалтад хүрсэн байж мэднэ. Чингис  хааны  аян  дайны  түүхийг алдарт жанжингуудтай  харьцуулбал  ижил,  цаг  үеийн  нөхцлийг   харгалзвал  давуу  зүйл  нэлээд  байх  мэт.  Гэвч  дутуу  зүйл  нэг  бий. Юу  гэвэл, түүнд  бид,  бусад  улс орны  хүмүүс ч  хүндэтгэл  бага  үзүүлсэн. Хаант-Оросын  жанжин  штабын офицерууд  санаачлан  хөрөнгө  цуглуулж  А.Суворовын  музей   байгуулсан нь  одоо  Ленинградад   бий.  Өөрийн   орныг нь   булаан   эзэлж,  бусниулж  явсан Наполеонд  Бельгичүүд  музей  байгуулж  хөшөө  босгосон, Германы  хөгжмийн  суут  зохиолч  Бетховен <<Баатарлаг симфони>> хэмээх  мөнхийн  бүтээлээ зориулсан. Шекспирийн <<Юлий Цезарь>> эмгэнэлт  жүжиг  дэлхийд  алдартай.  Тэдгээр  жанжин  эх  орондоо үндэсний  бахархал нь  болсоор  ирсэн.  Магадгүй   дэлхийн  тэргүүн  жанжин  Монгол  хүн  буюу их  эзэн  хаан  Чингис  маань  байсан ч  байж   мэднэ.